Cel naukowy
Podstawowym celem projektu jest uchwycenie i analiza mechanizmów zapewniających w Europie spójność społeczeństw wieloetnicznych. Badania będą się koncentrować na dziejach wybranych społeczności od momentu ukształtowania się mapy politycznej i kulturowej Europy Środkowej po czasy współczesne, których korzenie tkwią w głębokich zmianach politycznych i społecznych symbolicznie zapoczątkowanych przez Rewolucję Francuską. Wybór tego okresu, symbolicznie zamkniętych datami 962-1789, podyktowany jest przekonaniem o unikalnym charakterze wprowadzonych wówczas rozwiązań w zakresie współżycia różnych grup etnicznych. Pozwoliły one Europejczykom na dynamiczny rozwój potencjału cywilizacyjnego i kulturowego dzięki zapewnieniu dostępu do informacji (rozwiązań technologicznych, społecznych, artystycznych) wytwarzanych w różnych grupach etnicznych, niezależnie od przynależności etnicznej wytwórców i odbiorców.
Uzyskane wyniki posłużą do porównania rozwiązań wypracowanych przed 1789 r. ze stanem obserwowanym w XIX-XXI w. Dzięki temu możliwe będzie uchwycenie specyficznych problemów i konfliktów związanych z funkcjonowaniem wielokulturowych i wieloetnicznych społeczeństw europejskich czasów współczesnych. Pomimo okresów załamania ciągłości funkcjonowania struktur społecznych, w średniowieczu i epoce nowożytnej wypracowano zasady współżycia gwarantujące współpracę różnych grup etnicznych w ramach jednego organizmu politycznego (państwa, regionu, gminy). Jaka krytyczna zmiana w kulturze europejskiej zadecydowała o generalnym odrzuceniu tych rozwiązań w okresie późniejszym? Do jakiego stopnia koncepcja nowoczesnego narodu i związany z nią nacjonalizm były zjawiskami tak gruntownie zmieniającymi mechanizmy funkcjonowania społeczności, że działające wcześniej mechanizmy kontroli współżycia społeczności o zróżnicowanym charakterze etnicznym utraciły swoją wartość? Otwartym pozostaje pytanie, w jakim zakresie wiedza o rozwiązaniach funkcjonujących przed 1789 r. może być przydatna do analizy problemów społeczności żyjących w państwach opartych o unitarystyczny model organizacji?
Z perspektywy dziejów i współczesności Polski, ale też innych społeczności europejskich, nie mniej istotne pozostaje pytanie, do jakiego stopnia prawdziwą jest teza o peryferyjnym charakterze polskiej wspólnoty politycznej względem kulturowych i cywilizacyjnych centrów Europy? Czy Kontynent rzeczywiście składał się ze społeczności skazanych na przejmowanie i odtwórcze adaptowanie rozwiązań politycznych, społecznych i kulturowych wytworzonych w stałych dla cywilizacji europejskiej centrach? Czy może powinniśmy mówić o zróżnicowaniu rozwiązań, ich stałym wykształcaniu się poprzez syntezę przejmowania różnych wzorców, korzystania z lokalnego dziedzictwa i twórczej odpowiedzi na potrzeby zmieniającej się rzeczywistości? Czy wreszcie jesteśmy w stanie wskazać, która strategia korzystania z dorobku kulturowego innych społeczności była korzystniejsza: stosunkowo proste kopiowanie wzorców, czy kosztowne i nie gwarantujące sukcesu wykształcanie własnych rozwiązań?
Refleksja nad wskazanymi problemami, a przede wszystkim współpraca badaczy analizujących przypadki funkcjonowania społeczności położonych w różnych częściach Europy, poddanych różnym wpływom kulturowym i cywilizacyjnym, powinna doprowadzić do odpowiedzi na pytanie o możliwość formułowania uogólnień obejmujących wszystkie społeczności europejskie. Przyjęcie wspólnych ram metodologicznych dla uczestników projektu, przy jednoczesnej akceptacji zróżnicowaniu warsztatów i tradycji badawczych przedstawicieli różnych szkół narodowych historiografii umożliwi określenie granic zbieżności procesów historycznych zachodzących w Europie. Szerokie zastosowanie metody porównawczej jest jednocześnie testem służącym określeniu granic wiarygodności uzyskiwanych rezultacie jej zastosowania wyników.
Opis planowanych zadań
W skład prezentowanego projektu wchodzą trzy, ściśle ze sobą powiązane, grupy zadań.
Pierwsza, kluczowa, obejmuje analizy relacji między różnymi grupami etnicznymi poszczególnych społeczeństw od średniowiecza po współczesność. Dla realizacji przyjętych w projekcie celów międzynarodowy zespół każdego roku będzie podejmował próbę przedstawienia wpływu zjawisk mieszczących się w obrębie wybranych kategorii zagadnień na relacje między wspomnianymi grupami i w konsekwencji – na spójność obejmujących je społeczeństw. Analizy dotyczyć będą pięciu zasadniczych płaszczyzn tematycznych: pamięci zbiorowej; wzorców kulturowych, w tym hierarchii wartości i sposobów ich przekazywania; norm prawnych; gospodarki; funkcjonowania organizmów politycznych obejmujących badane zbiorowości. Wybór wskazanych elementów jako przedmiotów analizy wynikał z chęci dotarcia w interesującym zakresie do kluczowych zjawisk budujących spójność społeczną.
Poszczególne etapy badań będą realizowane przez badaczy zgodnie z ich indywidualnymi specjalnościami, jednak w ramach przyjętej wcześniej ramy metodologicznej. W celu jej określenia corocznie organizowane będą warsztaty dla członków zespołu zaangażowanych w przygotowanie konkretnego etapu badań (np. pamięć historyczna w społecznościach wieloetnicznych). Prezentacja wyników badań prowadzonych według przyjętej metodologii będzie miała miejsce w trakcie dorocznych spotkań całego zespołu. Tym spotkaniom towarzyszyć będą szkoły letnie dla doktorantów. Do udziału w spotkaniach podsumowujących zapraszani będą specjaliści, ale także osoby publiczne odpowiedzialne za kreowanie polityki kulturalnej i społecznej na szczeblu regionalnym i krajowym. Spotkania określające ramy metodologiczne projektu oraz szkoły letnie będą organizowane na Dolnym Śląsku, Natomiast spotkania podsumowujące poszczególne etapy, z udziałem doktorantów, organizowane będą w miarę możliwości poza granicami kraju, w miejscach, w których zachowały się widoczne ślady współistnienia kultury różnych grup etnicznych, lub rezultaty ich przekształcenia w nową społeczność. Wyniki prac poszczególnych zespołów będą publikowane w tematycznych tomach.
Istotne znaczenie dla zapewnienia pomyślnego wyniku przy tak zaprojektowanym zakresie badań ma zaangażowanie w jego realizację doświadczonych badaczy z krajów o różnych tradycjach historiograficznych. Włączenie grupy doktorantów w ramy prowadzonych badań da szansę najmłodszemu pokoleniu polskich badaczy na bezpośredni, aktywny kontakt ze specyfiką współpracy w obrębie dużych, międzynarodowych zespołów. Przekraczający ramy krajowe zakres współpracy naukowej, a także planowana ścisła współpraca całego zespołu na poziomie opracowań poszczególnych zagadnień mają kluczowe znaczenie dla przewidywanego oddziaływania wyników projektu. Dzięki zderzeniu różnych metodologii i odmiennych punktów widzenia jest możliwe uzyskanie uogólnień przekraczających specyfikę dziejów poszczególnych krajów lub regionów. Celem badań jest wypracowanie wizji interesujących zjawisk w skali zarówno poszczególnych społeczności, jak i całej, kulturowej wspólnoty europejskiej. Temu zaś służyć ma prowadzenie przez cały zespół analiz z pomocą wspólnie wypracowywanej metodologii badań, przy szerokim stosowaniu metody porównawczej do studiów dotyczących odrębnych, lokalnych przypadków.
Badania w obrębie tej grupy zadań będą realizowane na poziomie organizacji państwowych (Czechy, Estonia, Polska, Portugalia, Węgry) oraz regionów (Schleswig-Holsztyn, Śląsk, Katalonia, Transylwania). Zróżnicowanie wielkości i struktury analizowanych jednostek pozwoli wskazać na zjawiska istotne z punktu widzenia funkcjonowania poszczególnych typów organizmów politycznych, ale też uchwycić istnienie zjawisk uniwersalnych, niezależnych od typu analizowanej społeczności. Wybór poddanych analizie jednostek był zdeterminowany ich położeniem geopolitycznym. Decydowało ono o zaistnieniu zjawisk wspólnych w historii tych społeczeństw: wysokiego zróżnicowania etnicznego i kulturowego badanych społeczności; mieszania się różnorodnych grup etnicznych i wpływów kulturowych w wyniku położenia na pograniczu organizmów politycznych i formacji kulturowych wyższego rzędu; oddalenia od tradycyjnie rozumianych, centralnych obszarów kultury europejskiej (Italia, Francja, Niemcy, Wyspy Brytyjskie). Wszystkie te cechy odgrywają istotne znaczenie z punktu widzenia celów założonych w projekcie, w tym problemów uniwersalności wzorców formułowanych w "centrach" kulturowych na potrzeby "peryferii" oraz granic stosowalności wyników analiz porównawczych dla poznania realiów funkcjonowania społeczności ze zbliżonych, lecz nie tożsamych kręgów kulturowych i cywilizacyjnych.
Szerokie zakreślenie przestrzeni i horyzontu czasowego badań wymusza dookreślenie profilu jednostek i wspólnot, których dotyczyć będą analizy. Za podstawowy, uchwytny wyznacznik określający przynależność jednostek i grup do danej społeczności uznano ich akceptację związku ze wspólną organizacją polityczną oraz właściwe dla czasu i kontekstu społecznego współuczestnictwo w jej funkcjonowaniu. Jednocześnie, w przedstawianym projekcie uczestnictwo jednostek i grup we wspólnocie politycznej jest punktem dojścia prowadzonych badań. Decyzja o rezygnacji ze skupienia się od początku prac na historii politycznej wynikała z uznania za realne niebezpieczeństwa ograniczenia horyzontu poznawczego przy tak określonej metodologii badań. Podejmowane analizy mogłyby bowiem zostać zdeterminowane przez wiedzę o przebiegu kluczowych w tradycji historiograficznej poszczególnych wspólnot wydarzeń politycznych. Tymczasem te wydarzenia były wyrazem procesów komunikacyjnych zachodzących w sposób ciągły w społeczeństwach. Dlatego też, aby móc przedstawić w sposób dynamiczny funkcjonowanie wspólnoty politycznej, za niezbędne uznano przeanalizowanie zjawisk warunkujących zawiązywanie, wzmacnianie i kształtowanie więzi społecznych, negocjację i akceptację rozwiązań gwarantujących wspólne realizowanie przyjmowanych celów.
Odejście od szczegółowych badań jednego zagadnienia na rzecz wskazanych, obszernych przestrzeni badawczych wynika z dążenia do uchwycenia interesujących mechanizmów w ich wzajemnych relacjach. Dzięki temu możliwe będzie obserwowanie synchronicznego i diachronicznego wpływu analizowanych czynników na siebie w poszczególnych społecznościach, a poprzez transfer rozwiązań w kontekście różnych społeczeństw Europy. W każdym zakresie punktem wyjścia jest dotychczasowy stan badań, który będzie weryfikowany z pomocą analizy źródeł, ale przede wszystkim poprzez porównanie stanu znanego z kontekstu regionalnego lub narodowego z sytuacją społeczności funkcjonujących w kontekście zbliżonych problemów życia społecznego, lecz w odmiennych realiach politycznych i kulturowych. Stąd też dążenie do ujęcia zagadnienia w możliwie szerokim kontekście europejskim, gwarantujące oddzielenie rozwiązań o charakterze wyjątkowym od tych, które miały charakter zbliżony do obecnego we wszystkich lub większości analizowanych zbiorowości. Dzięki temu możliwe będzie bardziej precyzyjne przeanalizowanie skutków pojawienia się nowych wyzwań w XIX i XX w. dla wprowadzonych wcześniej reguł współżycia różnych grup etnicznych we wspólnotach politycznych.
Drugi nurt badań ma dotyczyć dokumentowania obiegu informacji i wymiany treści kultury w obrębie jednej, wieloetnicznej wspólnoty politycznej. Podjęta zostanie próba przygotowania katalogu średniowiecznych i wczesnonowożytnych rękopisów w całości lub w części proweniencji śląskiej, zawierających treści inne niż wyłącznie służące celom administracyjnym, przechowywanych w bibliotekach i archiwach dawnej monarchii Habsburgów. Skatalogowanie materiału i określenie chronologii rozprzestrzeniania się rękopisów pozwoli na uchwycenie relacji między tematyką utworów, językiem, w jakim zostały spisane, a kontekstem etnicznym ich funkcjonowania. To zaś powinno doprowadzić do postawienia pytania o związek między etniczną przynależnością wytwórców rękopisów i kręgu kulturowego, w którym one funkcjonowały, a siłą oddziaływania zawartych w nich utworów mierzoną popularnością i zasięgiem geograficznym i społecznym ich rozprzestrzeniania. Wyniki tych badań będą elementem procedury falsyfikacji efektów uzyskanych w ramach opisanej wyżej, zasadniczej grupy zadań badawczych.
Trzecia grupa zadań obejmuje przygotowanie materiałów służących implementacji uzyskanych w trakcie projektu wyników. Wyniki badań prowadzonych w ramach pierwszej grupy zadań mają posłużyć do przygotowania wspólnie ze specjalistami z zakresu dydaktyki historii tematycznego zbioru opracowań wraz ze scenariuszami lekcji dla szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Będą one koncentrować się na zagadnieniach interakcji społecznych wynikających ze współpracy i konfliktów różnych grup etnicznych. Wybrane przykłady będą ściśle związane z badaniami prowadzonymi w ramach projektu, obejmując cały obszar geograficzny i zakres chronologiczny (od średniowiecza po XXI w.). Jego publikacja w języku polskim (z odniesieniami do podstawy programowej nauczania historii i wiedzy o społeczeństwie) oraz angielskim powinna wpływać na kształtowanie racjonalnych postaw w odniesieniu do współżycia różnych grup etnicznych w obrębie jednej wspólnoty politycznej już w momencie dostarczania najmłodszym obywatelom fundamentów dla ich wyobraźni historycznej.
Charakterystyka końcowego wyniku
Kluczowym rezultatem prowadzonych badań będą publikacje monograficznych tomów przygotowane przez międzynarodowy zespół. Obejmować będą one przede wszystkim opracowania wskazanych wyżej, pięciu zagadnień częściowych (pamięć społeczna, wartości, gospodarka, prawo, państwo a relacje między grupami etnicznymi w obrębie jednego społeczeństwa). Do tej pory uwzględniane w tomach zagadnienia były przedstawiane przede wszystkim w kontekście dziejów narodowych, względnie w ramach ogólnych syntez. Te ostatnie, wyznaczając ramy refleksji w skali historii powszechnej, w sposób nieunikniony gubiły
specyfikę zjawisk zachodzących w konkretnych kontekstach kulturowych. Z kolei w przypadku historiografii narodowych lub regionalnych dotkliwy jest brak umieszczenia zjawisk znanych z historii konkretnych społeczności w kontekście porównawczym.
Dlatego też istotnym skutkiem współpracy w ramach projektu ma być wypracowanie mechanizmów umożliwiających przeprowadzanie wspólnych badań nad interesującą tematyką przez historyków z różnych kręgów kulturowych, z szerokim zastosowaniem metod porównawczych. Postępowanie badawcze w ramach projektu powinno prowadzić do sformułowania uogólnień akceptowalnych na gruncie teoretycznym przez przedstawicieli wszystkich angażujących się w badania szkół historycznych. Uczestnicy projektu będą prezentowali doświadczenia wynikające zarówno z badań nad interesującymi ich aspektami problematyki projektu, jak i ze współpracy w zróżnicowanym, międzynarodowym gronie, w trakcie konferencji z zakresu historii społecznej.
Obok tomów tematycznych, opublikowanych w językach kongresowych, rezultatem projektu będzie przygotowanie opublikowanego w języku polskim i angielskim katalogu średniowiecznych i wczesnonowożytnych rękopisów proweniencji śląskiej w zbiorach instytucji Czech, Słowacji, Węgier i Austrii. Ponadto na użytek nauczycieli polskich, ale także zagranicznych, chętnych do zapoznania się z możliwościami edukacyjnymi uzyskanymi w wyniku realizacji projektu, opublikowane zostanie opracowanie materiałów edukacyjnych wraz z przykładowymi scenariuszami lekcji z zakresu interakcji między różnymi grupami etnicznymi społeczeństw europejskich w dziejach Kontynentu.
Wszystkie publikacje będą miały podwójną, analogową i cyfrową wersję. Ich dystrybucja będzie miała charakter niekomercyjny, zgodny z zasadami Open Access.
Realizacja projektu przyniesie długofalowe korzyści polskiemu społeczeństwu:
- zaznaczenie aktywnego udziału Polski w kreowaniu profilu badań historycznych nad relacjami między grupami etnicznymi i kształtowaniem ich współpracy w przestrzeni europejskiej. Umożliwi to zarówno popularyzację specyfiki dziejów i kultury polskiej w Europie, jak i dobitne podkreślenie wagi racjonalnego namysłu nad palącymi problemami współczesnego społeczeństwa polskiego z perspektywy doświadczeń zarówno własnej przeszłości, jak i innych wspólnot kultur europejskich. Istotną cechą realizowanych badań będzie weryfikacja najczęściej przyjmowanych w historiografii modeli – wzorów narracji powstałych w oparciu o dorobek historiografii pisanej w ramach paradygmatu narodowego lub modelu centrum-peryferie w rozwoju społeczeństw. Promowanie szeroko zakrojonego – geograficznie, kulturowo i czasowo - racjonalnego namysłu nad kluczowymi aspektami życia społecznego sprzyja rozwojowi ruchu obywatelskiego świadomego swojej tożsamości, ale też związku własnej kultury z szerszym kontekstem europejskiej tradycji kulturowej.
- praktyczny udział badaczy z innych kręgów kulturowych we wspólnym z polskimi historykami kreowaniu wizji przeszłości Polski. Pomimo stałego promowania badań z zakresu historii powszechnej, czy wręcz odrzucania kategorii narodu jako wiodącej w poznaniu historycznym, wyraźne jest w całej Europie zamykanie się historiografii narodowych w kręgu właściwych dla nich problemów i specyficznych, skoncentrowanych na danym narodzie interpretacjach szerszych wydarzeń. Skutkuje to ograniczaniem horyzontów poznawczych poszczególnych społeczności. Dla społeczeństwa polskiego zjawisko to jest szczególnie niekorzystne. W wyniku edukacji i popularyzacji wiedzy historycznej skoncentrowanej na wąskiej, narodowej perspektywie utrwala się stereotypy poznawcze. To zaś uniemożliwia odnalezienie racjonalnych ścieżek poznania kultur innych narodów i państw Europy, czy szerzej –świata. Rezultatem zderzenia z realiami i narracjami innych kultur jest agresja wobec nieznanego lub pełna jego akceptacja połączona z odrzuceniem własnej, często nie rozpoznanej, tożsamości kulturowej. Promowanie badań międzynarodowych, w tym badań nad historią ojczystą w zakresie relacji między różnymi grupami etnicznymi, nierzadko opisywanymi w przeszłości z pomocą stereotypów żywych w dzisiejszym języku dyskusji publicznej, sprzyjać będzie poszerzaniu możliwości adaptacji obywateli Polski do realiów ogólnoeuropejskich - ale, co istotne - bez porzucania polskiej tożsamości kulturowej.
- wprowadzenie do współpracy międzynarodowej młodych adeptów historii i umożliwienie im rozszerzania profesjonalnych kontaktów, a także zdobywania doświadczenia zawodowego przez udział w podprojektach zawiązywanych w czasie szkół letnich, daje szansę na wykształcenia badaczy przygotowanych do prowadzenia badań nad dziejami Polski w ścisłym związku z dziejami Kontynentu. Dla młodych, polskich badaczy udział w warsztatach daje możliwość zderzenia wyobrażeń
- o z realiami współpracy z badaczami z innych kręgów kulturowych – przy wykształceniu świadomości trudności i korzyści z takiej współpracy. Organizowanie warsztatów poza granicami kraju da im szansę na ocenę wagi konfrontacji wiedzy teoretycznej, opartej o źródła pisane, z doświadczeniem funkcjonowania kultury w przestrzeni, w konkretnym krajobrazie kulturowym. Jednocześnie udział badaczy spoza Polski w kształceniu naszych doktorantów w ramach szkół letnich i projektów z nimi związanych, daje szansę na zaprezentowanie polskich doktorantów na forum międzynarodowym nie w ramach krótkich wystąpień konferencyjnych, ale dłuższej współpracy budującej więzi o trwałym charakterze.
- opracowanie publikacji dydaktycznej poświęconej współistnieniu różnych grup etnicznych do wykorzystania w czasie lekcji historii oraz historii i społeczeństwa w szkołach podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Przygotowanie zestawu tematów prezentujących problem współistnienia różnych grup etnicznych na przestrzeni dziejów w ramach jednej wspólnoty politycznej ma umożliwić nauczycielom przedstawienie młodzieży skomplikowanego zagadnienia funkcjonowania wspólnot wielokulturowych w perspektywie europejskiej. W sposób daleki od propagowania jednego, słusznego modelu interpretacyjnego ma za zadanie uczulić na korzyści, przy wskazaniu oczywistych niebezpieczeństw, związanych z zastosowaniem konkretnych strategii współżycia różnych grup etnicznych, w różnych częściach Europy.